लकडाउनले सिकाएको वैकल्पिक जीवनशैली

ब्लग

सन्जय पन्थी मंगलबार, वैशाख २३, २०७७ १३:०८

विश्वजगत यतिबेला कोभिड-१९ (कोरोना भाईरस) को महामारीले त्रस्त छ। त्यसको प्रत्यक्ष असर मानव जगतलाई परेको छ। विश्वस्तरमा नै लकडाउन त्यसको उपज हुन पुगेको छ। आधुनिक विश्व जगतले पहिलोपटकमा नै लकडाउनको लामाे अनुभव गर्नु परेको छ। यसमा हामी नेपाली पनि अभ्यस्त हुनुपरेको छ ।

लकडाउनमा मानिसले अभाव र भयको वातावरण कल्पनामात्र नभएर सामना नै गर्नु परेको छ। विश्व जगतले पटक-पटक टरेको भनिएको तेस्रो विश्वयुद्धको अनुभव वर्तमानमा गर्नु परेकाे छ। लकडाउनमा प्रत्येक नागरिक अहिंसक तथा सत्याग्रही र स्वास्थ्यकर्मी युद्धमा खटिएको शसस्त्र सैनिकजस्तै बन्नु परेको छ। कोरोना भाइरसको संक्रमणका कारण विश्वजगत सतर्क र सचेत हुन पुगेको छ।

यस अवधिमा विश्वभर कोरोना संक्रमणका कारण सवा २ लाखभन्दा धेरै मानिसको मृत्यु भैसकेको छ। शक्तिसम्पन्न देश बेलायत र रसियाका प्रधानमन्त्रीसमेत रोगको संक्रमणबाट अछुतो रहन सकेनन्। स्पेनकी राजकुमारीको यो महामारीले नै ज्यानै लियो। त्यसैले भविष्यमा यो महामारीलाई शस्त्ररहित तेस्रो विश्वयुद्धको उपमा दिए कुनै आश्चर्य मान्नु पर्ने छैन।

नेपालमा ७५ जनामा संक्रमण भएको पुष्टि भए पनि भाग्यवश एक जनाको पनि मृत्युको खबर सुन्नु परेको छैन। याे आलेख तयार गर्दासम्म विदेशमा ७० भन्दा धेरै नेपालीको मृत्यु भएको समाचार सार्वजनिक भएको छ। ती परिवारका सदस्य र आफन्तका लागि यो क्षण अकल्पनीय दु:खद भएको छ।

आधुनिक जीवन शैलीमा अभ्यस्त मानव जगतका लागि यस अवधिले वैकल्पिक जीवनशैलीको शिक्षा दिएको छ। यस अवधिमा सीमित आवश्यकता पूर्ति गरेर जीवन निर्वाह गर्नु हामी सबैको कर्तव्य भएको छ। वर्तमानको महामारीको कारक अरु कोही नभएर मानवजगत नै हो। यो तथ्यलाई स्वीकार्न सक्ने हो, भने हामीले अहिलेसम्म हामीले अपनाउँदै आएको जीवनशैली परिवर्तन गर्न आवश्यक छ। प्रकृति र मानवबीचको सम्वन्धमा सन्तुलन मिलाउन आवश्यक भएको छ।

प्रकृतिको तीव्र दोहनमा अभ्यस्त मानव जगतका लागि यस अवधिले ठूलो शिक्षा दिएको छ। प्रकृतिको अति दोहनले यस्तो भयावह अवस्था आउला भन्ने हामीले कहिल्यै पनि विचार गरेनौ । किनकि विज्ञान र भौतिक जगत सबै कुराको समाधान तत्काल निकाल्न सक्छ भन्ने हाम्रो मान्यता रह्यो ।

मानव जगतको जीवनशैलीमा आएको परिवर्तनले यो समस्या आएको हो भन्ने तर्कसँग असहमत हुनसक्ने अवस्था रहेन। वैज्ञानिक जगतले उक्त तथ्य पुष्टि हुने गरी अभिव्यक्ति सार्वजनिक गरिरहेको छ। यस अवधिमा विश्व मानव जगत चाहेर वा नचाहेर शैशव सत्याग्रही बन्नु परेको छ। सीमित आवश्यकताबाट जीवन निर्वाह गर्नु सत्याग्रहको अभ्यास हो । अनुशासित जीवन शैलीले भय र सन्त्रासबाट मुक्त तुल्याउछ। आचार,विचार र व्यवहारमा संयम हुनु नै सत्याग्रहको व्रत पालना हो।

व्यापारीले उपभोक्तासँग वस्तुको बजारमूल्यभन्दा धेरै असुल गर्नु कालोबजारी हो भने उपभोक्ताले आवश्यकताभन्दा धेरै संग्रह पनि हिंसाको स्वरुप हो। वर्तमानले हामीलाई उक्त विषयमा सचेत तुल्याएको छ। घरभित्र पर्याप्त खाद्यान्न जोहो छ, तर सन्तुलित भोजन गर्नुपर्ने भएको छ । घरमा गाडी छ, चढ्न अनुमति लिनु परेको छ। सहरमा होटल छ, चाहेर पनि त्यहाँको स्वाद लिन सक्ने अवस्था छैन। सुन्दर युगल जोडी चाहेर सार्वजनिक रुपमा खुला वातावरणमा चाहेको स्थानमा जान सक्ने अवस्था छैन। धनदौलत प्रशस्त छ, बिरामी भएर आफूले चाहेको अस्पतालमा गएर सेवा लिनसक्ने अवस्था छैन। केयरटेकर रहेकी नर्सले वृद्ध आमाबाबुको केयरमा आउन छाड्दा उनको सट्टा अर्कालाई भर्ना गर्न सक्ने अवस्था छैन।

यो अवस्थालाई नियाल्ने हो, भने मानिसले चाहेर नचाहेर सत्याग्रही बन्नु परेको छ। न्यूनतम साधनको पूर्तिबाट जीवनयापन गर्नु परेको छ। मृत्युका समाचारलाई भयावह मानेर संवेदना प्रकट गर्नु यतिबेलाको दैनिकी भएको छ। चाहे उ अमेरिकी नागरिक होस्, अफ्रिकी वा एशियाली नागरिक किन नहोस्।

सत्याग्रह र सत्याग्रही भन्नेबित्तिकै हामीले महात्मा गान्धीलाई स्मरण गर्न पुग्छौं । बुद्धको पंचशील सिद्धान्तलाई आधार मानेर आफ्नो मूल्य र मान्यतालाई सहयोग पुग्ने गरी ११ व्रतको नियम बनाए र त्यसको पालना आफूबाट सुरु गरे। गान्धीका अनुसार व्रतको अर्थ 'अटल र निश्चय' हो। अनुभवका आधारमा यो भन्न सकिन्छ, प्रतिबद्धता र निश्चय बिना परिवर्तन र संकटबाट मुक्ति छैन।

अझै हामी नेपालीले सत्याग्रह भन्नेबित्तिकै राजनैतिक उद्देश्यका लागि गरिने लडाइँ भनेर बुझ्छौ। तर त्योमात्र नभएर सत्याग्रहको अर्थ सत्यको पालना गर्नु हो । सत्यको पालना गर्दा मानिस वा समाजको नैतिक शक्ति उच्च हुन पुग्दछ। सत्यको पालनाले ढिलोचाँडो मानवसिर्जित समस्याबाट मुक्त हुन सकिन्छ।

वर्तमानमा विश्व मानव जगत असत्य र हिंसाबाट हरपल सर्तक भैरहेको अवस्था छ। असत्यका बारेमा स्पष्ट पार्न आवश्यक नहोला तर हिंसा भन्नेबित्तिकै हामीले प्रत्यक्ष वा साँस्कृतिक हिंसालाई मात्र बुझ्दछौ। गान्धीले प्रतिपादन गरेको सिद्धान्तअनुसार आवश्यकताभन्दा धेरै संग्रह वा विलासी हुनु पनि हिंसा हो। गान्धी आफैँ अहिंसाका साधक थिए। उनको साधनालाई नियाल्न बेला-बेला स्वदेशी तथा विदेशी उनको आश्रम आईपुग्थे। उनको जीवनशैली र चिन्तनबाट प्रभावित भएर अनुयायी बन्न पुग्थे। त्यसमध्येकी एक थिईन् ब्रिटिश नौसेना प्रमुखकी छोरी म्याडलिन।

साथै बेलाबखत सन्त, सन्यासी र योगीहरु समेत गान्धीको आश्रमको स्थलगत अवलोकन गर्न पुग्थे। तर पूर्वस्वीकृती लिएर। सन् १९३५ अगस्टमा परमहंस योगानन्द गान्धीको बर्धा आश्रम पुगेका थिए। त्यसदिन सोमबार परेको रहेछ। प्रत्येक सोमबार गान्धी मौन व्रतको पालना गर्थे। उनी पुग्नासाथ लेखेर उनलाई स्वागत टक्राएछन्। उनको त्यो साधनाले योगी प्रफुल्ल भएछन्। गान्धी आश्रममा सबै कुरा तालिकाबद्ध र अनुशासनपूर्वक हुन्थ्यो। त्यो सबै देख्दा उनलाई बडो आनन्द आएछ।

गान्धीको आश्रममा बेलायती नौसेना प्रमुखकी छोरी म्याडलिन स्लेड सन् १९२५ मा आएकी थिईन्। गान्धीले उनको भारतीय नाम मीरा बेन राखिदिएका थिए। उनी पनि आश्रमको जीवनशैलीमा अभ्यस्त भएकी थिईन्। परहंसको स्वागत सत्कारमा उनले देखाएको सत्कारभाव आफैँमा बडो स्तुत्य थियो। मीराबेनको हातमा सन्ध्यामा चर्खा देख्दा उनी भारतीय जीवनशैलीमा अभ्यस्त रहेको अनुमान योगीले गरे। उनका पिता ब्रिटिस शासकका बफादार नौसेना अध्यक्ष थिए। तर उनै नौसेना अध्यक्षकी छोरी गान्धीका सच्चा अनुयायी (सत्याग्राही) बनेकी थिईन् ।

उनले आफूमा आएको परिवर्तनलाई योगीसमक्ष यसरी प्रस्तुत गरेकी थिईन्-अब कहिल्यै आफ्नो पूरानो जीवन र स्वार्थी काममा फर्कन चाहन्नँ। उनको उक्त भनाइले जीवन मानवताका लागि कति महत्वपूर्ण रहेछ भन्ने बुझ्न सकिन्छ।

गान्धीको जीवन मानवतामा आधारित थियो। आत्मअनुशासनका लागि कतिपय व्रतको पालना गर्न आवश्यक ठहराए। सच्चा सत्याग्राही बन्न गान्धीले प्रतिपादन गर्नु भएको ११ व्रतको नियमलाई अधिकतम पालना गरेर उनी त्यहाँ बसेकी थिईन्। जुन नियमको पालनाले जीवन संयम र शाश्वत सत्यको पक्षपाति बन्न सकिन्छ । गान्धी जीवनकाल भारतमा बिताएर उनी जीवनको उत्तरार्द्धमा भारतबाट अन्यत्र गईन्।

गान्धीको अहिंसावादले मानव जगतको सर्वाेच्च चेतनालाई छुन्छ। यतिबेला त्यो चेतनाले सम्पूर्ण मानव जगतको संरक्षक बन्न पुगेको छ। आज राष्टहरु मृत्युसँग नभएर जीवनसँग, विनाशका लागि नभएर निर्माणका लागि, घृणाका लागि नभएर प्रेमका लागि, रोगव्याधीको महामारीका विरुद्ध उपचार र सम्बन्धका लागि प्रयासरत छन्। एउटा सत्य स्वीकार्नै पर्नै भएको छ, शक्ति आर्जनको होडमा मानवता विर्सिएका शक्तिसम्पन्न राष्ट्र र पक्ष-विपक्षमा लाग्नेहरुका लागि वर्तमान महामारीको संकटले मानवताका बारेमा सचेत मात्र नभएर कर्तव्यवान हुन सिकाएको छ।

युद्ध र अपराध मानवजगतका लागि कहिल्यै पनि फाइदाजनक हुँदैनन्। अमेरिकन तत्कालीन राष्टपति एफआर रुजभेल्टले भनेका छन्, 'जति धेरै हिंसाका हतियार हुनेछन् त्यति धेरै मानव जातिलाई दुःख हुनेछ। हिंसाको विजयको परिणाम शोकको उत्सव हो। यतिबेला हामीले भाग्नु परेको कहर कहीँ न कहीँ हिंसात्मक जीवनशैलीको उपज हो। अतृप्त ईच्छा र चाहनाका कारण नै मानिस दुःखको दलदलमा फसेको हो।

त्यसैले ईच्छा र चाहनाहरुलाई सीमित तुल्याएर जीवनशैलीमा परिवर्तन ल्याएर वर्तमान महामारीसँग जुध्न सक्नु नै यतिबेलाकाे आवश्यकता हो। आवश्यकतालाई परिपालना गर्नु नगर्न हाम्रो स्वविवेक हो। विवेकलाई सत्यको साक्षी बनाएर जीवनशैलीमा परिवर्तन ल्यायौं भनेमात्र हामी सुरक्षित हुन सक्ने छौं। साथै विकासोन्मुख राष्ट्रहरुले गान्धीले भने जस्तै अन्न,वस्त्र, आरोग्य र शिक्षामा आत्मनिर्भर हुनसके दुनियाँमा कुनै शक्तिकाे गुलामी हुनु पर्ने छैन।