राजव उर्फ काफ्का अवतार

शनिबार विशेष

प्रकाश गुरागाईं शनिबार, माघ १५, २०७८ ०७:००

‘एक बिहान अनौठो सपनाबाट ब्युझिँदा ग्रेगोर साम्साले आफू भयानक किरोमा रुपान्तरण भएको पाउँछ।’

‘द मेटामोर्फोसिस’को पहिलो वाक्य यही हो। पहिलो वाक्यमा नै उपन्यासकार फ्रेन्ज काफ्काले पाठकलाई चकित बनाइदिए। साँझ स्वस्थ सुतेको एउटा मान्छेलाई बिहान ब्युझिँदा किरोमा बदलिदिए।

सबैभन्दा त्रासत् त के छ भने किरोमा बदलिएको ग्रेगोर साम्सालाई थाहा छ ऊ मान्छे थियो। थाहा हुनु नै उसको लागि सबैभन्दा गहिरो पीडा हो। वास्तवमा ऊ सामान्य सपना बोकेर बाँचेको थियो। जस्तो, सामान्य काम गरेर परिवार पाल्ने र बहिनीको बिहे गर्ने।

यी सपनाबाट ऊ विमुख भयो। अब उसको संसार एउटा कोठामा सीमित भएको छ।

ऊ त्रासमा छ, तर बोल्न सक्दैन। आफ्ना कुरा भन्नै सक्दैन। उता, उसका बाबु, आमा र बहिनीले ऊ के चाहन्छ बुझ्नै सक्दैनन्। ओहो! कति गहिरो पीडा।

‘ठ्याक्कै नेपालीको पीडा जस्तै। हामी जनता त्यही किरो त हौँ,’ द मेटामोर्फोसिस पढ्दै गर्दै यस्तै सोच आएको थियो। म यसपटक यो उपन्यास दोहोर्‍याएर पढ्दै थिएँ। ‘थाहा पाउनु’ कति ठूलो पीडा हो भन्ने बुझ्दै थिएँ।

यही बेला अमेरिकाबाट आइपुगे राजव। मैले ‘द मेटामोर्फोसिस’ पढिसक्नु र राजव नेपाल आइपुग्नु एउटा संयोग थियो।

राजव अमेरिकाबाट आउँदा प्रायः एउटा नयाँ पुस्तक लिएर आउँछन्। यसपटक रित्तै आउने कुरै थिएन। उनको नयाँ पुस्तक उपन्यास थियो, प्रेसमा गइसकेको। र त्यसको नाम थियो– काफ्काको काम सकियो।

लेखक फ्रेन्ज काफ्काको आयु छोटो थियो। उनी सामान्य परिवारको, तर गहिरो पीडामा बाँचेको लेखक हुन्। काफ्का ४१ वर्षको उमेरमा सन् १९२४ मा संसारबाट बिदा भएका थिए। र, मृत्युको ९८ वर्षपछि राजवले उही काफ्कालाई नेपाल ल्याए। काफ्का नेपाल आएपछि बल्ल सुरु हुन्छ उनको काम। काम उही, जस्तो ‘द मेटामोफोर्सिस’मा गरेका थिए।
०००

नेपालस्थित अमेरिकी राजदूतावासमा लामो लाइन छ। त्यहाँ लाइन लागेकाहरू अमेरिका जान चाहन्छन्। नेपालको बेरोजगारी, अस्तव्यस्तता, सामाजिक असुरक्षा, गरिबी र अरु कयौँ कारण छन्, जसले युवालाई अमेरिका जाने भिषाको लाइनमा लाग्न प्रेरित गर्छन्।

तर, यो लाइनका अधिकांशले भिषा पाउँदैनन्। अनि त ल्याटिन अमेरिका हुँदै जमिनको बाटो भिषैविना अमेरिका जान तयार हुनेहरू पनि छन्। उनीहरू ज्यान जोखिममा राखेर अमेरिका पुगिछाड्ने सपना बुन्छन्।

फ्रेन्ज काफ्का त्यो भिषा लिने लाइनमा छैन। ऊ त नेपाल घुम्न आएको हो। तर, भिषा लिन बसेकाहरूलाई हेरिरहेको छ। तीमध्ये ऊ दुई जनालाई छान्छ, जसलाई कायान्तर गरेर सजिलै अमेरिका लैजाने आश्वासन दिन्छ। अमेरिका पुर्‍याएपछि फेरि पहिलाकै मान्छे बनाइदिने बताउँछ।

ग्रेगोर साम्सालाई फेरि मान्छे बनाउन नपाएकोमा काफ्का आफैँ पनि दुःखी छ। मान्छे बनाउन चाहँदा चाहँदै साम्सा मरेको बताउँछ। तर, ऊ अब आफू पहिलाभन्दा सक्षम रहेको र अमेरिका पुगेपछि फेरि किरोबाट मान्छे बनाउन सक्ने बताउँछ।

त्यहाँ काफ्का मात्र छैन, ग्रेगोर साम्सा पनि छ। मेटामोर्फोसिसमा आफूलाई किरो बनाएर फेरि मान्छे नबनाएकोमा ग्रेगोर साम्साको चित्त दुखाइ छ। ऊ ती दुई नेपालीलाई काफ्काको कुरा नपत्याउन भन्छ। आफूलाई किरो बनाएर यातना दिई मारेको गुनासो गर्छ।

ग्रेगोर साम्सालाई फेरि मान्छे बनाउन नपाएकोमा काफ्का आफैँ पनि दुःखी छ। मान्छे बनाउन चाहँदा चाहँदै साम्सा मरेको बताउँछ। तर, ऊ अब आफू पहिलाभन्दा सक्षम रहेको र अमेरिका पुगेपछि फेरि किरोबाट मान्छे बनाउन सक्ने बताउँछ। किरो भएर अमेरिका जान भिषा लिनु नपर्ने भन्दै लोभ देखाउँछ।

अन्ततः दुई युवक काफ्कासँग अमेरिका जान तयार हुन्छन्। अनि सुरु हुन्छ किरोमा परिणत भएका दुई नेपालीको रोमाञ्चक यात्रा। उनीहरूले किरोमा कायान्तर हुँदादेखि यात्रारत् अवस्थामा पाएको यातना र त्रासले फेरि एकपटक ग्रेगोर साम्साको यातना र त्रासलाई सम्झाउँछ।

काफ्काको काम दुई पात्रलाई अमेरिकासम्म पुर्‍याउने मात्र हो। पात्रसँगै काफ्का पनि अमेरिका पुग्छ। अनि, काफ्काको काम सकियो।

तर, उपन्यास बाँकी नै छ।
०००

यसरी, वास्तविक जीवनमा कहिल्यै अमेरिका नपुगेको काफ्कालाई राजवले अमेरिका पुर्‍याएका छन्। हुन त, अमेरिका नै नपुगी काफ्काले ‘अमेरिका’ नामको उपन्यास नै लेखेका थिए। ‘त्यो उपन्यास काफ्काको बेजोड कल्पना हो। उसले सुनेकै भरमा र अनुमानका आधारमा उपन्यासमा अमेरिकाको चित्र उतारेको छ,’ राजव भन्छन्।

तिनै काफ्कालाई राजवले पात्र बनाए। अनि एउटा लामो यात्रा गराए। अमेरिका जाने हुट्हुटी बोकेका नेपालीको मनोविज्ञान समाएर उपन्यास कथे।

‘उपन्यासको पात्र काफ्का म आफैँ हुँ। अमेरिकी दूतावासमा भिषा लिन लाइन बसिरहेकाहरूलाई किरो बनाउने मै हुँ। अनि अमेरिका पुगेपछि मान्छे बनाइदिने पनि म नै हुँ। मैले आफूलाई काफ्का बनाएर नै यो उपन्यास लेख्न सकेको हुँ,’ बल्ल पोल खोले राजवले।

राजवसँगको भेट टुंग्याएर आएपछि मैले काफ्कालाई गुगलमा खोजेँ। प्रायः त ब्ल्याक एन्ड ह्वाइट तस्बिरहरू आए। टाउकोभरि बाक्लो कपाल। नफुलेका, कालै। हँसिलो मुहार। प्रायः कोट लगाएको। कुनै–कुनै फोटोमा काउबोइ ह्याट लगाएको।

राजव त कपाल सिनित्तै काट्छन्। तक्लु। बरु दारी भने कहिले निकै दिन काट्दैनन्। ती सेतै फुलेका दारीले अनुहार नै छोपिदिन्छ। फेरि सफाचट बनाउँछन्। सवा सय वर्षअघिको काफ्कासँग उनको रूप मिल्दैन। मिल्नुपर्छ भन्ने पनि छैन।

लेखनमा भने उनी काफ्काको नेपाली अवतार भएका छन्। तर, के उनले लेखेको कथा उनी आफ्नै त होइन?

दुई युवालाई ‘किरो’ बनाएर अमेरिका लैजाने राजव झन्डै २० वर्षअघि आफैँ अमेरिका पुगेका थिए। साहित्यमा चम्किँदै गरेको नाम र वाणिज्य बैंकको गतिलो जागिर छाडेर उनी भिषाको लाइनमा बस्न पुगेका थिए।

दुई युवालाई ‘किरो’ बनाएर अमेरिका लैजाने राजव झन्डै २० वर्षअघि आफैँ अमेरिका पुगेका थिए। साहित्यमा चम्किँदै गरेको नाम र वाणिज्य बैंकको गतिलो जागिर छाडेर उनी भिषाको लाइनमा बस्न पुगेका थिए।

‘तर, मलाई उति बेला अमेरिका जाने उस्तो हुटहुटी थिएन। रहर भने थियो। किनभने, म रोजगार थिएँ। मेरा पात्र बेरोजगार छन्। यताको जीवनबाट निराश छन्,’ राजव भन्छन्, ‘म र मेरा पात्रमा अर्को पनि फरक छ– अमेरिका जाँदा म ४८ वर्षको थिएँ, तर मेरा दुवै पात्र ४० वर्षभन्दा कम उमेरका छन्। उनीहरूलाई डीभी परेको होइन।’

आफ्ना पात्र प्रतिनिधि नेपाली भएको उनी बताउँछन्। तिनकै रहर पूरा गर्न किरो बनाएर अमेरिका लैजानु परेको र त्यसका लागि आफू काफ्का भएको उनको तर्क छ। ‘म काफ्का भएँ। अनि एउटा रोमाञ्चक यात्रा गर्ने निर्णय गरेँ। तर, ग्रोगरी साम्साले मलाई छेक्न खोज्यो। काफ्कालाई बेकुफ भन्यो। मेटामोर्फोसिसलाई खराब कृति भन्यो। अनि मैले नयाँ काफ्का भएर ग्रोगरी साम्सासँग माफी मागेँ। किनभने, म अर्को प्रयोग गर्न चाहन्थेँ,’ राजव भन्छन्, ‘काफ्का नभइ मैले यो कथा भन्न सक्दिन थिएँ।’

सय वर्षअघि ‘द मेटामोर्फोसिस’ लेखिनु नै आफ्नो नयाँ उपन्यास ‘काफ्काको काम सकियो’ जन्मिनुको कारण भने नभएको राजव बताउँछन्। बरु, नेपालीले खेपेको राजनीतिक पीडा, बेरोजगारी, उकुसमुकुस र ग्रेगोर साम्साको जस्तो जीवनलाई उपन्यासमा देखाउन खोजेको उनको भनाइ छ। आफू काफ्काको विचारबाट नभइ लेखन शैली र चिन्तन गर्ने तरिकाबाट प्रभावित भएको उनले बताए।

राजवले २०३५ सालमा पहिलो पटक काफ्कालाई पढेका थिए। त्यो ‘द ट्रायल’ उपन्यास थियो। अनि छोटा कथाहरू पढे। २०४० सालमा ‘द मेटामोमार्फोसिस’ पढे। ‘यो कृति पढेपछि साना कुरामा पनि आख्यान लेख्न सकिन्छ भन्ने थाहा पाएँ। मैले काफ्कालाई बुझेकै त्यहीँबाट हो,’ उनी भन्छन्, ‘म बर्ताेल्त ब्रेख्तपछि सबैभन्दा बढी काफ्कासँगै प्रभावित छु।’

कुनै दिन गाब्रिएल गार्सिया मार्खेजले पनि मेटामोर्फोसिस पढेपछि भनेका थिए रे, ‘ओहो, कथा त यसरी पनि बनाउन सकिने रहेछ।’ ठ्याक्कै यही स्टाइलमा राजव प्रभावित भएका थिए। अनि काफ्काकै ‘टुल्स’ समातेर नयाँ उपन्यास लेखे, जहाँ स्वयम् काफ्कालाई पात्र बनाए।

वास्तविक जीवनमा चाहिँ काफ्का कस्ता थिए? रमाइला? हँसी–मजाकवाला? जस्तो, उपन्यास पढेर अनुमान हुन्छ।

तर, उनको जीवन ग्रेगोर साम्साको जस्तो दुःखी थियो। आफ्नो बाबुसँग ग्रेगोर साम्साको सम्बन्ध राम्रो छैन। झन्, किरोमा परिणत भएपछि छोरो कोठाबाहिर नै ननिस्कियोस् भन्ने चाहन्छ। एक दिन कोठाबाट निस्किँदा बाउले हानेको स्याउ उसको ढाडमा गाडिन्छ। अनि, त्यही घाउको पीडाले ग्रेगोर साम्साको मृत्यु हुन्छ।

आफ्नो दुःखद् मृत्युबाट ग्रेगोर साम्साको चित्त यतिसम्म दुखेको छ कि, राजवको उपन्यासमा आएर समेत ऊ काफ्कासँग रिसाउँछ।

काफ्का पनि आफ्नो बाबुका कारण दुःखी थिए। सानो छँदा काफ्का धेरै करायो भनेर बाबुले एक रात उनलाई चिसो बार्दलीमा राखिदिन्छन्। काफ्काले रोएरै रात काट्छन्। त्यही कारण आफ्नो बाबुप्रति उनको धारणा कहिल्यै सकारात्मक भएन। उनको लेखनको शैली पनि संकुचित र निराशाजनक भयो।

तर, राजव निराशाजनक शैली भने पछ्याउँदैनन्। अनि त काफ्कालाई यात्रामा नेपाल ल्याए। नेपालबाट काफ्काले दुई नेपालीलाई अमेरिका लग्यो। उसले आफूसँगै लगेका दुई नेपालीको परिचय अमेरिका पुगेपछि मात्र हुन्छ। तर, त्यहाँ उनीहरूले आफ्नो यात्राबारे एक–अर्कासँग झूट बोल्छन्।

‘यो उपन्यासमा परम्परागत अन्त्य छैन। पात्रलाई अमेरिका पुर्‍याएपछि काफ्काको काम सकियो। तर, पात्रहरूको जिन्दगी सुरु भयो। त्यसपछि पनि कथा छ,’ राजवले कुरा टुंग्याए।

राजव उर्फ काफ्काको काम सकियो, उपन्यास यो महिनाको अन्त्यसम्ममा बजारमा आउँदैछ। अबको काम पाठकको हो।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।