सत्यमोहनको हस्ताक्षर

फिचर

प्रकाश गुरागाईं शनिबार, चैत ५, २०७८ ०७:५१

काठमाडौं– करिब डेढ वर्षअघि राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरेको निधन भएको दिन सत्यमोहन जोशीले एक्लो महसुस गरेका थिए। २०७७ भदौ २ गते घिमिरेको निधन भएपछि जोशीलाई फोन गर्दा उनले भनेका थिए, ‘उहाँ मभन्दा ६ महिना जेठो हो। १०० वर्षभन्दा माथिका साहित्यकार दुई जना थियौँ, अब एक्लो भएँ।’

अबको दुई महिनापछि जोशी १०३ वर्षका हुन्छन्। तर, उनको सक्रियता घटेको छैन। र उनी एक्लो पनि छैनन्। शुक्रबार पाटन दरबार संग्राहलयको परिसरमा भएको पुस्तक लोकार्पण कार्यक्रममा उनलाई बधाई र शुभकामना दिन उपस्थित व्यक्तिहरूको भिडले पनि भन्थ्यो– सत्यमोहन एक्ला छैनन्।

आफ्नो पुस्तक विमोचनबाहेकका कार्यक्रममा उपस्थित नहुने केही लेखक, साहित्यकार पनि सत्यमोहनलाई शुभकामना दिन संग्राहलय परिसर पुगेका थिए। तर, यो बेग्लै कुरा हो।

अहिलेको खास कुरा चाहिँ गिरिश गिरीको पुस्तक ‘सत्यमोहन’मा भएको सत्यमोहन जोशीको सुन्दर हस्ताक्षर।

म त्यो हस्ताक्षरका लागि पुस्तक लोकार्पण कार्यक्रममा गएको थिइनँ। न त कुनै लेखकलाई विमोचनपछि पुस्तकमा हस्ताक्षर नै गराउने गरेको छु। म सत्यमोहनका कुरा सुन्न गएको थिएँ।

कार्यक्रमअघि नै पुस्तक किनेँ। कार्यक्रमपछि सत्यमोहनलाई पुस्तकमा हस्ताक्षर गराउनेको घुइँचो नै लाग्यो। साथमा लेखक गिरिश गिरी पनि व्यस्त थिए।

घर फर्किएपछि मैले पुस्तक पल्टाएँ। पुस्तकको पहिलो पानामा नै थियो सत्यमोहनको हस्ताक्षर।

हस्ताक्षर यति सुन्दर थियो कि, मैले धेरै बेर त्यसलाई हेरिरहेँ। १०३ वर्षका वृद्ध हातले कोरेको त्यो हस्ताक्षर तन्नेरीको जस्तै सर्लक्क थियो। हस्ताक्षर हेर्दा वृद्ध भएर हात कामेको वा आँखा धमिलो भएको अनुमान हुँदैन थियो। म किन यस्तो सोचिरहेको छु भने, धेरैलाई लाग्न सक्छ कि त्यति वृद्ध मान्छे आँखा कम देख्दा हुन्, कान कम सुन्दा हुन्, बोली काँपेको होला। अहँ, होइन। सत्यमोहनलाई भेट्दा उनलाई तन्नेरी अनुभव गर्न सकिन्छ।

उनको हस्ताक्षर त्यसको प्रमाण हो।

कार्यक्रम सन्चालक दिलभुषण पाठकले पुस्तक लोकार्पण कार्यक्रमलाई पटक–पटक ‘दुर्लभ’ भनिरहेका थिए। मलाई भने पुस्तकमा भएको हस्ताक्षर ‘दुर्लभ’ भएको सोच आइरहेको छ। यो हस्ताक्षर मेरो पुस्ताले भेट्न पाउनु नै दुर्लभ क्षण हो। किनभने, सत्यमोहन ६५ वर्षको हुँदा बल्ल म जन्मिएको हुँ। मेरो भाइ र भतिज पुस्ताले पनि त्यो हस्ताक्षर पाएको छ।

कार्यक्रममा उनले लामो बोलेनन्। जति बोले, दर्शनका कुरा बोले। इतिहास बोले। र देश बोले।

पछिल्लो समय उनी बिरामी परेर दुई पटक अस्पताल भर्ना भए। त्यसकारण पनि शरीर कमजोर भयो होला। तर, उर्जा उस्तै छ।
उनले आफ्नो मन्तव्य सुरु गरे– ‘म सत्यमोहन जोशी...’

कस्तो सरलपन! उनी परिचित छन्, तर अहम् भाव छैन। उनले सुरुमै आफ्नो नाम भनेर आफ्नो सरल जीवन र सरल सोचको परिचय दिए।

अनि आफू केही समयअघि बिरामी भएर अस्पताल बस्नु परेको बताए। त्यसपछि पुस्तकको कुरा गरे। आफूले आफैँलाई अहिलेसम्म पनि चिन्न नसकेको बताए। आफूलाई चिन्ने प्रयास गर्दा नै यो पुस्तक तयार भएको उनको भनाइ थियो।

‘म भन्थेँ उहाँ (गिरिश गिरी) टिप्नुहुन्थ्यो। उहाँले सत्यमोहन भएर लेख्नुभएको छ। अब यो किताब मेरो भन्ने कि उहाँको!’

उनले इमान्दार भएर भने। उपस्थित स्रोता दर्शकलाई हँसाए। अनि गम्भीर विषय उठान गरे, ‘एक जना मान्छेले हुबहु अर्कै भएर लेख्नु भनेको नेपाली भाषा साहित्यमा एउटा अलगधारको कृति देखा परेको छ।’

जुरेली दर्शन नयाँ, बाँकी सबै साधारण कुरा!
के खायो के लायो होला
वनको जुरेली चरोले

सत्यमोहनले संकलन गरेको लोकगीतको एउटा लाइन हो यो। यही लाइनबाट उनले ‘जुरेली दर्शन’ प्रतिपादन गरे। अनि पुस्तक लोकार्पण कार्यक्रममा भने, ‘अरु त सबै साधारण थाहा पाएकै कुरा हुन्, जुरेली दर्शन चाहिँ नयाँ छ।’ (यद्यपि, अरु कुरा पनि साधारण छैनन्।)

सत्यमोहनले २००१ सालमा त्रिचन्द्रमा पढ्दापढ्दै पहिलोपटक काठमाडौं छाडेका थिए। उनी तनहुँ र लमजुङको ‘सर्भेयर’ भएर गएका थिए। त्यति बेलैदेखि गाउँघर घुम्ने बानी परेका उनले जुरेलीको पनि अध्ययन गरे। जुरेलीसँग प्रभावित हुँदै गए। अनि त सपनामा पनि जुरेली नै देखे।

‘अन्ततः निःस्तब्ध मौनता र चकमन्न शून्यताको रातमा मैले एउटा अनौठो सपना देखेँ। त्यस बेला मेरा दुवै आँखा बन्द नै थिए तर मेरो तेस्रो अदृश्य आँखाले त्यस बेला एउटा जुरेली चरो मेरो सामुन्ने नै उफ्रीउफ्री, नाचीनाची आफ्ना पुर्खाले गाउँदै आएको उही लोकगीत, उही भाका र ताल–सुरमा गाइरहेको मैले चाल पाएँ अनि म झसङ्ग भएर बिउँझिहालेँ।’ उनले किताबको सुरुवातमै भनेका छन्, ‘केही दिनपछि दिउँसै झलमल्ल घाम लागिरहेको बेलामा मेरै घरको आँगन अघिल्तिरको हलुवावेदको बोटमा एउटा जुरेली चरो देखापर्‍यो। त्यसले पनि त्यति बेला आफ्नै पुख्र्यौली लोकगीतलाई आफ्नै भाका र ताल–सुरमा गुञ्जायमान गरेर गाइरहेको, उफ्रीउफ्री नाचिरहेको देखेँ।’

यसरी सुरु भएको थियो उनको जुरेली दर्शन।

उनले जुरेलीको अनेक रूपलाई ‘शून्यतामा नै रुपान्तरण हुने शून्य’ भनेका छन्। उनको दर्शन सरल छ, पुस्तकको गाताको पछाडि भागमा लेखेका छन्। ‘जस्तै परिस्थितिमा पनि चिन्ता नलिएर बाँच्ने, जे छ त्यसैमा रमाउने अनि बाँचुन्जेल कर्म गर्दै जाने।’

गिरीश गिरीले लेखेको पुस्तक उनको जीवनीको दोस्रो पुस्तक हो। पहिलो पटक कवि अनिल पौडेलले सत्यमोहनको जीवनी लेखेका थिए। त्यस पुस्तकको नाम नै पौडेलले ‘जुरेली दर्शन’ राखेका छन्। दुई वर्षअघि प्रकाशित उक्त पुस्तक भने प्रथम पुरुषमा नभइ तृतीय पुरुषमा लेखिएको छ।

फेरि कार्यक्रमकै कुरा।

सत्यमोहनले लोकसंस्कृतिबारे बोलेनन् भने सायद अपूरो हुन्छ। उनले यति बोले, ‘लोक संस्कृतिले एकता ल्याउँछ। यसलाई हेला गरेर समावेशी हुँदैन, झगडा हुन्छ।’ लोक संस्कृतिमा धेरै काम हुन नसकेको भनेर उनले असन्तुष्टि पनि पोखे।

सत्यमोहनले ‘साधारण’ मानेका असाधारण काम
सत्यमोहन आफूले जीवनमा गरेका कामहरूलाई ‘साधारण’ मान्छन्। तर, पुस्तकको विषय सूचीबाट थाहा हुन्छ कि उनले असाधारण काम गरेका छन्। लोकसंस्कृति मात्र होइन, भूगोल, इतिहास, कला, पुरातत्वलगायत क्षेत्रमा योगदान दिएका छन्। धेरैमा त उनी ‘पायोनियर’ नै भएका छन्। त्यसैले त तीन पटकसम्म मदन पुरस्कार पाउने एक्ला व्यक्ति भए।

सांस्कृतिक संस्थान स्थापना गर्ने उनी नै हुन्। पुरातत्व विभागका पहिलो निर्देशक हुन्। भक्तपुरमा राष्ट्रिय कला संग्रहालय उनैले स्थापना गरेका हुन्। पोखराको महेन्द्र गुफा उनैले पत्ता लगाएका थिए। उनी न्यूजिल्यान्ड पुग्ने पहिलो नेपाली हुन्। राजा महाराजाबाहेक जीवित छँदै हुलाक टिकटमा फोटो र नाम अंकित हुने उनी पहिलो सर्वसाधारण हुन्। उनका तस्बिर अंकित मुद्रा निकालिएका छन्। यस्ता धेरै परिचय र विशेषता उनको नामको अघि लगाउन सकिन्छ।

उनले १९९० सालको भूकम्प अनुभव गरे। सात सालको क्रान्तिको बेला उनी सरकारी जागिरे थिए। नेपालको पहिलो नक्सा २०१४ सालमा उनकै नेतृत्वमा तयार भएको थियो। नेपाली कलाकार अरनिकोको आधिकारिक रूपमा खोजी गर्ने पनि उनी नै हुन्। उनी प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा रहँदा नै अहिले चल्तीमा रहेको नेपाली शब्दकोश तयार भएको थियो।

फेरि पनि हस्ताक्षरकै सन्दर्भ
गिरीश गिरी समाचार र फिचरमा स्थापित नाम हो। यसअघि लेखिएको उनको पुस्तक ‘वीरगञ्ज’ले पनि चर्चा पाएको थियो। वीरगञ्जजस्तो फरक भूगोल र संस्कृतिमा भिजेका पत्रकार गिरीले सत्यमोहनबारे पुस्तक लेख्नुको सन्दर्भ पनि गजब रहेछ।

उनको मावली हजुरआमा ललितपुर तुयुँलाकु टोलकी रैथाने। उनको बाल्यकालका कतिपय समय त्यही टोलमा बितेको रहेछ। अनि त्यही घरबाट करिब ३० कदम टाढा सत्यमोहनको घर पर्दोरहेछ। उनलाई सत्यमोहनबारे थाहा नहुने विषय नै भएन।

त्यसपछि सेतोपाटी अनलाइनमा उनले सत्यमोहनका संस्मरण लेखेर छाप्न थाले। पछि देशसंचारमा काम गर्न थालेपछि पनि त्यसलाई निरन्तरता दिए। तर, पुस्तक नै लेख्ने संयोग भने कुमार नगरकोटीको कथा संग्रह ‘कल्प–ग्रन्थ’ले जुराएको रहेछ।

नगरकोटीको पुस्तक सत्यमोहनलाई हस्तान्तरण गर्ने कार्यक्रम रहेछ। नगरकोटी र बुकहिलका भूपेन्द्र खड्कालाई लिएर उनै गिरी सत्यमोहनको घर पुगे। त्यस बेला भूपेन्द्रले सत्यमोहनका पुराना पुस्तक ‘रिप्रिन्ट’ गर्ने प्रस्ताव राखे। तर, उनले आफ्नो अर्कै इच्छा व्यक्त गरे, ‘पुराना पुस्तकभन्दा पनि गिरीशजीले लेखेको मेरो जीवनी त्यो पुस्तक हेर्ने चाहना छ।’

अनि सुरु भयो पुस्तक लेखनको म्याराथन। करिब सात महिनामा पुस्तक सकाएर पाठकको हातमा पुर्‍याउन लेखक गिरी र प्रकाशक खड्का सफल भए। हामीले सत्यमोहनको अद्भूत जीवनी र सुन्दर तथा दुर्लभ हस्ताक्षर पायौँ।