नेपालमा मल कारखाना खोल्ने होइन, रासायनिक मलको विकल्प खोजौं

अन्तर्वार्ता - विचार

प्रकाश पनेरु शुक्रबार, साउन १३, २०७९ १४:१९

अहिलेको अवस्थामा हाम्रा किसानले रासायनिक मलको हाहाकारका बीच खेती गरिरहनु परिरहेको छ। मल आपूर्तिको विषयले समग्र कृषि क्षेत्रसँगै हाम्रो अर्थतन्त्रमा पनि असर पारिरहेको छ। कुन बालीलाई कति मल आवश्यक पर्छ भनेर हामी सबैलाई थाहा छ। मुख्यत: धान खेतीका बेला मलको बढी आवश्यक पर्छ र धान खेतीकै बेला मलको अभाव पनि चुलिन्छ।

धान बालीका लागि भनेर पहिला १०० केजी नाइट्रोजन, ३० केजी फस्फोरस र ३० केजी पोटास मिलाएर १००:३०:३० को अनुपातमा एनपीपीको डोजमा सिफारिस गर्ने गरेका थियौं। यस्तो डोज पहिले सबै प्रकारका धान खेतीको लागि सिफारिस गरिएको थियो। तर, अहिले भने भूगोल, त्यहाँको धान खेती, बाली विशेषलाई हेरेर फरक–फरक डोज सिफारिस गर्ने गरिएको छ। देशको पूर्वी क्षेत्र र पश्चिमी क्षेत्रमा हुने धान खेतीमा फरक फरक डोज मल आवश्यक पर्छ, र पछिल्लो समय त्यहीअनुसार सिफारिस हुँदै आएको छ।

नेपालमा खाद्यान्न बालीको खेती धेरै गरिने हुँदा यहाँ रासायनिक मल पनि खाद्यान्न बालीमा नै बढी प्रयोग भएको पाइन्छ। अन्य बालीहरु जस्तै, उखु, आलु र किम्बु खेतीमा पनि अत्यन्तै बढी रासायनिक मल प्रयोग गरिन्छ।

कोसेबालीको हकमा भने युरियाको भन्दा फोस्फोरस र पोटोसको प्रयोग बढी गरिन्छ। यसमा नाइट्रोजनको मात्रा कम र फोस्फोरस र पोटासका मात्रा बढी प्रयोग गरिन्छ, किनकि यो बालीमा प्राकृतिक रुपमा नै नाइट्रोजनले माटोको स्थीरिकरण बढी गर्छ।

मलको अभाव चुलिँदा यसको विकल्पको बारेमा पनि बहस हुन्छ। धेरैले यसको सजिलो विकल्प अरु हुन सक्दैन पनि भन्छन्। तर, रासायनिक मलको विकल्प हुँदैन भन्ने हुन्न। पक्कै पनि रासायनिक मलको विकल्प हुन्छ। म यसलाई अलिकति फरक तरिकाले सोच्छु। मेरो भन्दा २ पुस्ता अगाडि भनौं वा मेरा बुवा, हजुरबुवा मात्रै पो रोजगारीका क्रममा सिफ्ट भएका हुन्। नत्र त्यहाँभन्दा अगाडिको पुस्तालाई कृषिले नै धानेको थियो। मेरै हजुरबुवा वा उहाँको पुस्ताका अरु मान्छेलाई नेपाली कृषिले थामेर राखेको हो। त्यो समयमा रासायनिक मल भन्ने पनि थिएन। उहाँको पुस्ताले त्यो प्रयोग पनि गरेन।

त्यसैले रासायनिक मल नहुँदा नेपाल रहन्छ कि रहँदैन भन्ने सन्दर्भमा रहन्छ। यो नहुँदा पनि अगार्निक मल विकल्पको रुपमा रहन्छ। तर, सँगसँगै हाम्रो जनसंख्या वृद्धिको दर उच्च छ। त्यो भनेको खाने मुख पनि बढ्दो छ। अहिले फूड सेक्युरिटी (खाद्य सुरक्षा) र पोषणका कुरा आइराखेका छन्, योसम्बन्धी जानकारी वा चेतना पनि जनतामा हुन जरुरी छ।

हामी दुईवटा अवस्थामा छौं। एकातिर दिगोपनको लागि कुरा गर्दैछौं भने अर्कोपट्टि भोको पेटलाई खुवाउनुपर्ने अवस्थामा छौं। मेरो विचारमा गर्न नसक्ने पनि होइन। विकल्पको रुपमा अर्गानिक मल बन्छ। तर, उत्पादन पनि बढाउनु जरुरी छ। नेपालको कृषि क्षेत्रमा मध्यम खालको उपाय खोज्नुपर्ने हुन्छ।

रासायनिक मलको आवश्यकता सबैभन्दा बढी हुने भनेको धानमा हो। त्यो धान बालीमा प्रयोग हुने युरियाको ठाउँमा धानभन्दा पहिलो ढैंचा प्रयोग गर्न सकिन्छ। तराईमा हुने धान, गहुँ खेतीप्रणालीमा आधारित छ, बाली संलग्नता भन्ने गरिन्छ जसलाई। त्यहाँ पहिलो बाली धान लगाउँ, दोस्रो बाली गहुँ लगाउँ भने तेस्रो बाली मुङ (दाल) लगाइदिउँ। मुङ भनेको कोसेबाली हो, जसले नाइट्रोजन फिक्स गर्छ। मुङले कभर क्रपसँगै मल्चिग र ग्रीन म्यानुअरको रुपमा पनि काम गर्नेभयो।

गिर्खा हुने बालीमा, दलहन बालीलाई ध्यान दियौं भने अवश्य पनि रासायनिक मलको प्रयोग कम गर्न सकिन्छ। माटोको कन्टेन्टलाई बढायौं भने यसको विकल्प नहुने भन्ने कुरा होइन। हाम्रो अनुसन्धानले प्रशस्त विकल्प देखाएका छन्। तर, हामी कुन कति कन्टेन्टमा जान्छौं भन्ने मात्रै हो।

जस्तै अहिले माटो विज्ञान अनुसन्धान केन्द्रकै कुरा गरौं, यो केन्द्रले माटो र मलसँग आधारित भएर अनुसन्धान गर्छ। रासायनिक मलको प्रयोगले उत्पादनमा हुने बेफाइदाहरु र माटोमा ल्याउने ह्रासहरु धेरै छन् र प्रांगारिक मलको प्रयोगले माटोमा ल्याउने दिगोपनको बारेमा अध्ययन भएको छ। प्रांगारिक मलको प्रयोगले उत्पादनमा बढ्छ। यस केन्द्रले विभिन्न बालीबस्तु विशेष कार्यक्रमअन्तगर्त जस्तै धान बाली, मकै बाली गहुँ बालीले मलको आवश्यकता र माटोको दिगोपनसँग रहेर अझै धेरै अनुसन्धान गरिराखेको छ।

यो परीक्षण ल्याबले गर्ने कुरा हो। नेपालमा आपूर्ति हुने रासायनिक वा युरिया नेपाल सरकारले ल्याउने गरेको छ। नेपाल सरकारले ल्याबले प्रमाणित नगरिकन किनेको छैन। ल्याबले प्रमाणित गरिसकेपछि नै किन्ने हो। ल्याबमा आएको मल कसैले तलमाथि गरे, त्यो हामीले भन्न सक्ने कुरा होइन्। म आफैं भने ल्याबलाई विश्वास गर्छु। ल्याबले परीक्षण गरेर मात्र किसानकोमा मल पुग्छ।

यदि माटोमा अर्गानिक तत्व छैन भने तपाईं जतिसुकै मल–पानी हाल्नुस्, त्यसले कुनै काम गर्दैन। अर्गानिक तत्व यस्तो चिज हो जसले पानीलाई होल्डिङ गर्ने, प्रोटिन होल्डिङ गर्ने क्षमता वृद्धि गर्छ। अर्को यसले पीएच मा एसिडिटी बढाउँछ। पीएचमा चेन्ज गरि लोअर बनाउँछ। पीएचको मान हामीले न्युट्रल चाहिँ ७ भन्छौं, त्योभन्दा तल र माथि जाँदा विभिन्न तत्वहरुमध्ये कुनै तत्व पीएच तल आउँदाखेरी अनअभाइलेबल हुन्छ विरुवाका लागि कुनै तत्व माथि जाँदा पनि त्यस्तै असर देखिन्छ। त्यसैले हामीलाई चाहिएको भनेको पीएच भनेको त न्युट्रल हो। रासायनिक मलले पीएचलाई कि तल गर्छ कि त माथि। धेरै जस्तो त युरिया, फस्फोरस र पोटासियमको प्रयोग गर्छौं, त्यसले पीएचलाई तलमाथि गराउने भयो। त्यसैले रासायनिक मलले असर चाँही गर्छ।

अहिले रासायनिक मलको कारखाना खोल्ने कुरा गर्दै गर्दा सोच्नुपर्ने कुरा के हो भने यसबाट हामीले कति उत्पादन गर्न सक्छौं। र, कारखानलाई हामी कति काम दिन सक्छौं। लगानी गर्ने, तर वर्षमा २ महिनामात्र त्यो मेसिन चल्ने हो भने मेसिनको मूल्य पनि नउठ्ला। यसमा आर्थिक पाटोबाट पनि हेर्नुपर्ला। अहिले बजारमा अभाव छ भनेर मल उत्पादन गर्‍यो, माग एक महिनामै पुरा भयो। अनि १० महिना चाँही आवश्यक छैन भन्ने भयो भने के गर्ने?

नेपालमा मल कारखाना स्थापना गर्ने नै प्राथमिकता हो भने असम्भव भन्ने त के नै होला र, तर नेपालको मागले मात्रै हुँदैन। भारतका बजारलाई लक्षित गर्न सक्छौं भने पनि ठिकै हुन्छ। बरु सरकारले अरु युरिया उत्पादकमा सेयर नै लगानी गर्ने र वार्षिक कति पाउने भनेर त्यो लिने हो कि? तर नेपालमै स्थापना गर्दै गर्दा त्यो इनर्जीको डिमान्ड कसरी पूरा गर्दै छौं भन्ने प्रश्न सुरु हुन्छ। त्यो तहको उर्जा हामीसँग छ कि छैन? त्यसबाट उत्पादन भएको क्वान्टिटी नेपालमै खपत गराउन सक्ने हो वा नसक्ने होर? कति महिना चल्ने हो फ्याक्ट्री? त्यो कुरामा आर्थिक फाइदा पनि हेर्नुपर्छ। त्यसै लहडमा मल उद्योग मात्र खोल्ने भनेर हुँदैन।

हाम्रो मौलिक कृषि अभ्यास छ। हामी पुरानो खालको कृषि अभ्यासमा रहँदै आएका छौं। त्यसलाई हेर्ने हो भने नेपालका लागि सबैभन्दा राम्रो एकीकृत खेती प्रणाली नै हो। जस्तो गाई–भैंसी पनि पालेको छ, खेती–किसानी पनि गरेको छ। जसले गर्दा गाई–भैंसीको प्रांगारिक मल कृषिमा प्रयोग हुन्छ, उता कृषिबाट उत्पादन भएको घाँस गाई–भैसीलाई खुवाउन मिलेको छ।

त्यही सिस्टममा जाने हो भने पनि सफल हुन सकिन्छ। अहिले खाने मुख बढ्दै छ। त्यही अर्गानिक तथा प्रांगारिक कृषिले हाम्रो पेट भर्न सकिन्छ वा सकिँदैन भन्ने एउटा विषय हो।

(राष्ट्रिय माटो विज्ञान अनुसन्धान केन्द्रका विज्ञ पनेरुसँग गरिएको कुराकानीको आधारित)

यो श्रृङ्खलाका थप सामग्रीहरु: