अब कविताको भाषा बदल्नुपर्छ

शनिबार विशेष

धनु विश्वकर्मा शनिबार, फागुन २१, २०७८ १८:१६

नामजस्तै शान्त कविता। सरल, तर संवेगको भुईं हलचल गराउने शब्द। शब्द प्रयोगको मिठास उस्तै राम्रो। शान्ति प्रियवन्दना नाम हुनुको अर्थ कविताहरूमा प्रशस्त भेटिन्छ।

सरिता तिवारीले भनेजस्तै उनका कविता कुनै ‘मिसन’का लागि होइनन्। कुनै अकथ्य सत्य भन्नका लागि पनि होइनन्। कविताहरू पढुन्जेल मैले पनि यस्तै अनुभूति गरेँ।

‘उनी प्रायः स्वःस्फुर्त लेख्छिन्, सरर जीउलाई छोएर बहने हावा जस्ता नरम कविता।’

सरिता तिवारीको यो भनाइले नै शान्ति प्रियवन्दनाका कविताका अंश मौन विद्रोहमा छन् भन्ने अनुमान लगाउन सकिन्छ। हेटौँडाकी कवि प्रियवन्दनाको पुस्तक ‘जिल खाइरहेको एक्काइसौँ शताब्दी’ कवितामा एउटा हस्तक्षेपकारी कृति हो। यस्तो लेख्दा उनलाई फुर्काएको वा माथि उचालेको ठहर्दैन। कविता, निबन्ध र अखबारी लेखनमा उनेको छुट्टै पहिचान छ। उनको मिहिनेत र शब्दलाई केलाएर प्रयोग गर्न सक्ने क्षमताकै कारण त्यो पहिचान बनेको हो। उनको अर्को सबल पक्ष भनेको सिर्जनामा महिलाका मुद्दा मिहिन रूपमा ल्याउन सक्ने क्षमत हो।

उनका कविताबारे लेख्नु नै छ। त्यसअघि थोरै आफ्नै अनुभूति।

कवितासँग आजभोलि मेरो नाता गाँसिएको छ। योभन्दा पहिला कवि केशव सिलवालको ‘चिबेचरा’ र कवि केवल बिनाबीको ‘यादहरूको संग्रहालय’ पढेको थिएँ। कवि सिलवालको कविता ‘हेडमास्टारको चाबुक’ र कवि बिनाबीको ‘कन्यादान’ कविताले लामो समय चिमोटे। अनि आफैँलाई बारबार प्रश्न गरेको थिएँ। यी उन्मुक्त पुस्ताका प्रगतिशिल कविता अध्ययनपछि खहरेबाट एकाएक समुन्द्रमा झरेँ। खहरे निकै खतरनाक हुन्छन्। तर, समुन्द्र त समुन्द्र हो। शान्त, तर छालले हुत्याउने र पछार्ने। असीमित, अपार र भव्य। तर, समुन्द्र बन्न ती खहरे उर्लिनै पर्छ।

समुन्द्रजस्ता कविता लेख्ने कवि शान्ति प्रियवन्दनामा नै फर्किन चाहन्छु।

उनी एक्काइसौँ शताब्दीलाई हेरेर जिल खाइरहेकी छिन्। कवि मात्र यो विवशतामा छैनन्। उनीभन्दा तलको पुस्ता हामी पनि जिल खाइरहेका छौँ। समय बदलियो, तर शोषण, विभेद र अन्याय बदलिएन। बरु शोषण, विभेद र अन्यालका नयाँ शैली र प्रविधि आए। उनको कवितासंग्रहमा भएका ३५ वटा कविताले महिलाहरुको हिजो र आजको अवस्थालाई देखाएको छ। जीवन र जगतसँग जोडेर हेरेको छ।

कहिलेकाहीँ निकै अनौठा संयोग हुन्छन्। मेरो हातमा कवि प्रियवन्दनाको कृति छ र मनमा मेरो बस्तीका आमाहरू छन्। त्यति मात्र होइन अमेरिकी सहयोग परियोजना (एमसीसी) सम्झौताको विरोधमा बानेश्वरमा मसाल बोकिराखेकी शिलु, फूलमती पनि दिमागमा आएका छन्। साया किरण आएका छन्। अनि यी कवितामा म माइती घर मन्डलमा ४१ दिन धर्ना बसेकी महिला अधिकारकर्मी रुबी खान खोजिरहेको छु। बिहानको लाली किरण नझर्दै कलंकीको जाडो छलेर माइती घर आइपुगेपछि खुल्ने उनको मुस्कान सम्झिरहेको छु।

उनका कवितामा मैले बस्तीमा पसिना झारिरहेका फूलमती भेटेँ, तर बानेश्वरमा मसाल बाल्ने फूलमती भेटिनँ। महिलाले बालेको मसाल भेटिनँ। त्यसैले उनका कविताले चुलोका कथा बोकेका छन्, घाँस–दाउराका व्यथा बोलेका छन्। विद्रोह त्यही चुलो र पाखाहरूबाट सुरु गरेकी छिन्। यी कवितामा साँझ–बिहानका नित्य कर्मका कथा भेटिन्छन्। तर, यो कथामा मसाल बोक्ने तयारी भेटिन्छ।
यो पक्षपाती घामविरुद्ध
अर्को एउटा नयाँ घाम
आविष्कार नगरी भाछैन
अव म यो कविता यहि टुङ्गग्याउँछु र,
मसाल बोक्नेहरुसँग मिसिन जान्छु
(पक्षपाती घामबाट)

यो लाईनले मलाई निकै तान्यो। हो अब बस्तीका महिला बजार आएका छन्। पृतिसत्तावादी समाजको संरचना भत्काउन मसाल बोक्नेहरुसँग मिसिन जानुछ। अब बस्तीका महिला पनि बालुवाटारलाई चुनौती दिदैँछन्।
आउँदो युद्धमा
कति धारिलो भएर
प्रस्तुत हुनेछु म
मलाई आधा धर्ती होइन
सिङ्गै धर्ती चाहिन्छ
(आउँदो युद्धमाबाट)

‘आधा आधा’ भन्ने भाष्यले झन महिलालाई साँघुरो पारेको थियो। महिला श्रृष्टिका सर्जक भन्ने तर, आधाको अर्थमा व्याख्या गर्ने समाजविरुद्ध यहाँ खरो प्रश्न छ। महिला शिवशक्ति वा अर्धाङ्गिनी भनिने शिव पुराणका पार्वती होइनन्। शान्तिले भने झै आधा होइन सिङ्गो धर्तीका साझेदार हुन्।

यो समाज विरोधाभाषपूर्ण छ। महिलालाई एकातिर देवी भनेर पुज्छ भने अर्कोतिर दास ठान्छ। बोक्सीको आरोपमा अमानवीयता प्रदर्शन गर्छ। रजश्वलालाई पनि ‘पाप’ सम्झिन्छ।

कविले महिला विद्रोहलाई देखाउन मिथकका पात्रहरूलाई प्रयोग गरेकी छिन्। तर, मिथकभन्दा यथार्थ पात्रलाई प्रयोग गर्दा अझ सशक्त हुनसक्थ्यो। योगमाया प्रयोग गर्दा निर्मला पन्तलाई अझ सशक्त बिम्ब बनाउन सकिन्छ। सीता, अहिल्या, द्रौपदी, तारा। मन्दोरी एक्काइसौँ शताब्दिमा जिउँदै छन्। कतै पीडामा छन्, कतै संघर्षमा। अब त कमला ह्यारिस, एन्जेला मर्केल, ग्रेट थन्ना पनि बिम्ब बन्न सक्छन्।
म ठान्थे
आमा उठेपछि मात्रै
धर्तीमा बिहान हुन्छ
पानी, घाँसदाउरा, मेलापात, भातभान्छा
आमाका हरेक अङ्गगहरु गतिमा हुन्थे
अनि न चल्थ्यो यो संसार
(कुन माटोले बन्छन् आमाहरुबाट)

समाज उही हो। परिवेश र संस्कार एकै हो। यी आमाका कथा हाम्रै आमाका लागि बनेका शब्द हुन्। घरमा आमाले बिहानको झिसमिसेमा दैलो नखोलेसम्म दिन सुरु हुँदैन। बिहानको चिसो सिरेटोमा भाउजूले पँधेराबाट ग्रागीभरि पानी नल्याएसम्म घर भरिदैँन। हाम्रो गाउँ त्यसरी नै बाँचेको छ। महिला ‘मसिन’ बनेका छन्। रिमोट बासँग छ। जो बटन थिचिराख्छन्, आमा रोबोटजस्तै बनिदिन्छिन्।

उनका कविताले १० वर्षसम्म चलेको सशस्त्र युद्धलाई पनि छोएका छन्।
जनयुद्धमा
निस्किएको उनको एउटा होनहार छोरा
फर्किएन आजसम्म
खाडीबाट बाकसमा बन्द भएर
फर्कियो अर्को छोरो
छोरी मलेसिया जान
म्यानपावर कम्पनी धाईरहेकी छे
(केत्तुकेको नाम्लोबाट)

प्रिय कवि, यो कवितामा छोरोलाई ‘जनयुद्ध’मा र छोरीलाई मलेसियामा पठाइएको होला। के छोरीलाई बन्दुकसँग डराउने बिम्ब बनाइएको हो। छोरीले युद्धमा भाग लिएका छैनन्। यथवा, प्रसंगवश् यसरी आयो?

उता अर्को कविता छ, पोस्टमार्टम रिर्पोट। यो कविताले पूरै कृतिलाई गहकिलो बनाएको छ। समाजको यथार्थ चित्रण गरेको छ। कविले भने जस्तै महिलाको शरीर पदार्थले मात्र होइन उत्पीडन, अपमान, अत्याचार, संस्कार, नियम, कानुन, दाइजो बोक्सी प्रथा..... ले भरेको छ।
दश वर्षे ‘जनयुद्ध’ले महिला सशक्तीकरणका लागि उल्लेख्य भूिमका खेल्यो। महिला हक अधिकार सुनिश्चितका लागि आवाज उठाइरह्यो। यति हुँदा पनि महिला अझै हिंसा पीडित छन्। सामाजिक बन्धनहरूबाट मुक्त छैनन्।

कवि पनि त्यो ‘दयनीय’ अवस्थाबाट माथि उठ्न नसकेकै देख्छु। इतिहासलाई निचोरेर एक्काइसौँ शताब्दीमा पाखेकी छिन्। प्रत्येक कवितामा पीडा र वेदना छ। तर, कवि स्वयंको कलमले उस्तो विद्रोह बोलेको छैन, जस्तो पीडा र यातनालाई बिम्ब बनाइएको छ।
अबको समय भनेको राजनितिक चेतसहितको विद्रोही सिर्जनाको हो। प्रिय कवि! अब कविताको भाषा बदल्नुपर्छ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।