हामी देउता नभएको मान्छे

शनिबार विशेष

धनु विश्वकर्मा शनिबार, असार ४, २०७९ १६:००

असार बल्ल टेकेको छ। तर, दिनहरू भने भदौरे भेलजस्तै भएका छन्। घामले लुकामारी खेलिरहन्छ। बाढिपहिरोको समाचारले सामाजिक संजालको टाइमलाइन छपक्कै छ।

यस्तैबेला सामाजिक संजालमा केही जनप्रतिनिधिलाई राष्ट्रगान गाउन लगाउँदै ‘नजानेको’ भनेर खिल्ली उडाएको भिडियो भाइरल भयो। एक जना टीभी रिपोर्टरले केही जनप्रतिनिधिलाई यसरी ‘अराष्ट्रवादी’ बनाए।

तर, म यो असहज समयमा पढ्दैछु उन्मुक्त पुस्ताका कवि हरिशरण परियारको कवितासंग्रह– कैँची। हुन त यो कृति विमोचन हुनेबित्तिकै सर्सर्ती पढेको हुँ। तर, कलेजको परीक्षा मुखैमा थियो। त्यसैले परीक्षा सकाएर फेरि पढेँ।

माथिको घटनाले पनि यो कविताकृतिबारे लेख्न प्रेरणा जाग्यो। के यो देश राष्ट्रगान गाउन नजान्नेहरूको होइन?

‘कैँची’को विमोचन गएको जेठ १५ गते भएको हो। त्यो दिन १५ वर्षअघि एकल शासकीय प्रणाली हटाएर समानुपातिक समाबेसीसहितको संघीय गणतन्त्र घोषणा गरिएको थियो। अनि त्यसको एक हप्तापछि जेठ २१ मा नेपालगन्जमा सेतु विकको सालिक ढालिएको थियो। सालिक ढाल्नु संयोग मात्र थिएन, परिवर्तन मन नपराउनेहरूले गरेको कर्तुत थियो। तर, यस्तै प्रतिगमनकारी कदमबाट आन्दोलनको ज्वाला दन्कन्छ। उत्पीडनविरुद्ध संघर्ष हुन्छ। त्यही संघर्षको प्रतीक बनेर आएको हरिशरण परियारको कविताकृति।

त्यसैले ‘कैँची’ विद्रोह हो। विद्रोहका कविता छन्। ती कविताले अहिले पनि शोषित र पीडितलाई आन्दोलित हुन आह्वान गर्छन्।

ललितपुरको शन्खमुलस्थित जगदगुरु आदर्श संस्कृत गुरुकुलले दलित भएकै कारण चार विद्यार्थीलाई भर्ना लिन मानेन। यो समयले आन्दोलन माग गर्छ। सेतु विकहरूको सालिक ढल्दा पनि समयले आन्दोलनको माग गरेकै हो। हामीलाई समय सम्झाइरहेका कविताहरू पुस्तक हो कैँची।

सेतु विकको सालिक ढलेको दिन गएको जेठ २१ मा जातीय भेदभाव तथा छुवाछुतमुक्त राष्ट्र घोषणा गरिएको १६ वर्ष पुगेको छ। यो अवधिमा जातीय विभेदकै कारण तीन गैरदलितसहित ४४ जनाले ज्यान गुमाएका छन्। तीमध्ये अधिकांश अन्तरजातीय प्रेम र विवाहको कारण भएको हत्या हुन्। यो डरलाग्दो तथ्यले भयभीत बनाएको छ। त्यसैले प्रश्न गर्नुपर्ने बेला आएको छ, ‘गणतन्त्र दुर्घटनामा त गइरहेको छैन?’ कवि हरिशरणको एउटा कविताको यही विषय उठाएको छ–
हे राजधानी!
तिमी, खै कसलाई साक्षी राखेर मनाइरहेछौ
गणतन्त्र दिवस
सहिदहरुको छातीजस्तो
सपाट टुँडिखेलभरि। (दुर्घटित सपनाहरु र गणतन्त्र)

कविताको खास संरचना हुँदैन। बाँधिनु जरुरी पनि ठान्दिनँ। समाजको पिँधमा पिल्सिएको उत्पीडित समुदायको लागि कविता अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता हो। आगोको झिल्को हो। झिल्को सानो हुन्छ, तर त्यसको असरको आयातन भयानक हुन्छ। ‘कैँची’मा ४२ वटा कविता छन्। धेरै कवितामा आफैंमा जात व्यवस्थाविरुद्धका विद्रोह हुन्। कविता सरल पक्कै छन्, तर असामान्य छन्।

जात व्यवस्थाले निम्त्याएको सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक, राजनीतिक र आर्थिक समस्यालाई यो पुस्तकले अझ प्रष्ट पारेको छ। कैँची केवल दर्जीको मात्र होइन, यो मधेसको नाइको पनि हो। त्यसैले कैँची उत्पीडनविरुद्धको प्रतीक हो।

कविले स्विकारेका छन् कि, प्रेमभन्दा बढी घृणा, मिठासभन्दा बढी तिक्तताको कथा भनेका छन्। मलाई यी कथा मात्र होइन, त्योभित्रका व्यथा सिङ्गो उत्पीडित समुदायका हुन्। उनले थपेका छन्, यी मेरा कविता आगोका आविस्कार हुन्।
म त देउता नभएको मान्छे
सक्दिनँ भाक्न देउराली
म त धर्मशास्त्र नभएको मान्छे
सक्दिनँ छुन कुनै ग्रन्थ (भन्नु छ केही तिमीलाई कविताको हरफ)

प्रिय कवि, यो बिलौना म र हामी पुस्ताले अब गर्दै नगरौं। धर्मशास्त्रको ‘क्यान्सर’बाट जो जति ग्रसित बने बने, अब हामी अलिकति पनि प्रेरित नगरौं। अब नपाएको दुखेसो नपोखौँ। साहित्य उत्पीडित समुदायको हुन्छ। शासकको आत्मवृतान्त र भुईंमान्छेको उपन्यास लेखेर आँखामा छारो हालेको समाज हो यो। जितेको गाथा लेखेर हारेको कतै नलेखेको समाज हो।
तिमीले मानेझैँ
साइत पारेर
हिडिसकेँ
कैँची, घन, मैरी, सारङी, राँबो, बेल्चा, गैँती...
सबै सबै– विद्रोहमा (विद्रोह)

हो, घरनजिकै कालुदाइको कतन्नुले वर्षौं भयो मेसिनसँग विद्रोह गरेको। उनले मुखमा माड लगाउनैका लागि पुस्तौंदेखि भयो विद्रोह गरेको। अंगे काकाको आफरले विद्रोह गरेको पनि धेरै भैसकेको छ। अब यो समाजको संरचनागत तहमा विद्रोह झोस्न ‘कैँची’ आएको छ।
बा!
अब उठ्नुस्
आर्यघाटको चारपाटे चिताबाट
र
दिनुस् मलाई
वर्षौं पसिनालाई सिंचित
तपाईंको अस्थिपञ्जर
गालेर नवयुगको आरनमा
बनाउँछु नवीन हतियार
उभ्याउँछु विष्टहरुलाई कठघरामा
र
माग्छु एक माना बालीले
तिर्न नसकेको
हाम्रा पुर्खाहरुको पसिनाको हिसाब (पसिनाको हिसाब)

कोठालाई ‘कोटा’सँग तुलना गरेर बहस गर्ने यो शहरलाई ब्युँझाउन ‘कैँची’हरु जन्मिनुरहनुपर्छ। निकै लामो छ कविताको ज्यान। त्यसैले यो मुक्तिको श्वास भर्न कविता आवश्यक छन्। र, ती कविता कैँचीजस्तै हुनुपर्छ।

वास्तवमै कैँचीमार्फत कविले ब्राह्मणवादी र पितृसतात्मक समाजलाई खुला चुनौती दिएका छन्। कैँची अब शासकको लाज ढाक्न प्रयोग गरिने साधन मात्र होइन। कैँचीले जोड्न पनि सक्छ र कविको भाषामा कैँची ‘अमानवीय’ भयो भने काट्न पनि सक्छ।
आज थाहा छ मलाई
अरुजस्तै अमानवीय बन्यो भने कैँची
काटिन सक्छ लाजको वस्त्र
काटिन सक्छ मानव तस्बिर
काटिन सक्छन् औँलाहरू
काटिन सक्छन् हातहरू
अनि, काटिन के बेर राष्ट्रिय झन्डा? (कैँची)

भूमिकामा लेखक तथा राजनीतिज्ञ आहुतिले भने झैँ दलित समुदायमा जन्मिएर शिक्षाको अवसर पाउँदै, अझ कविका रुपमा समेत अगाडि आउनु हरिशरणका लागि निकै मीठो संयोग हो। नेपाली समाजमा जात व्यवस्था ढस्मस्स छ। यसैले उनका थुप्रै कविता जात व्यवस्थाविरोधी हुनु स्वाभाविक र स्वागतयोग्य छ। त्यसैले यी कविताले क्रान्तिकारीहरु र क्रान्तिकारी चेतना जन्माइरहने तागत राख्छन्।

सहिष्णुताको नाम दिएर समाज भाँडेको आरोप लाग्छ है कवि जि! तर तपाईंलाई डराउने छुट छैन। बरु अब कैँची मात्र होइन तपाईंहरु सियो बन्नुहोस्। सियोले थोरै आयतन ओगट्छ तर, गति हात्तीको खुट्टाभन्दा पनि गहिरो हुन्छ। त्यसैले विभेदको पुस्तान्तरण गर्नबाट रोक्न यस्तै साहित्यमार्फत आन्दोलन भैरहन जरुरी छ।

नेपाललाइभमा प्रकाशित सामग्रीबारे कुनै गुनासो, सूचना तथा सुझाव भए हामीलाई nepallivenews@gmail.com मा पठाउनु होला।