भर्चुअल थियटर : थरीथरीका नाटकको चक्करमा दर्शक

रंगमञ्च

पुष्पा थपलिया बिहीबार, असार १०, २०७८ ०७:०२

काठमाडौं- काट्न ठिक्क पारिएको रूखमा पूजा गर्दैगर्दाको दृश्यबाट पर्दा उघारिन्छ। खिर्राको रूखसँग कुनै समयमा मित लगाएकाले त्यसलाई काट्दा पूजा गरिएको हुन्छ। रंगमञ्चमा देखिन्छन्, बुढेशकालमा पुगेका दुई मित। उनीहरू ढालिएको रूखलाई तानिरहेका छन्। जवानी सम्झँदै काटिएको रूखबाट च्याबु्रङ (एक प्रकारको बाजा) र डुंगा बनाउने कुरा पनि सुनाउँछन्।

यही दृश्य सात वर्षअघि मण्डला थियटरमा करिब एक महिना मञ्चन भएको थियो। केही परिमार्जनसहित डिजिटल रूपमा प्रदर्शन गरिएको ‘मितज्यू’ नाटक अहिले मण्डलाको अफिसियल युट्युब च्यानलमा निःशुल्क हेर्न सकिन्छ।

डिजिटल नाटक नाम दिइएको यो नाटक रंगमञ्चमा नै तयार पारिएको हो। एकाध दृश्यबाहेक प्रायः दृश्य एकै सटमा खिचिएको यसका निर्देशक तथा कलाकार दयाहाङ राईले जानकारी दिए। उनले भने, ‘हामीले रंगमञ्चमा देखाइने नाटक नै देखाएका हौं, फरक माध्यम मात्रै हो। रंगमञ्चमा प्रत्यक्ष देखाइने नाटकलाई रेकर्ड र केही एडिट गरेर युट्युबबाट प्रसारण गरिएको हो।’

यसरी रेकर्ड गरेर प्रसारण गरिएको नाटकलाई ‘डिजिटल नाटक’ भनिने मितज्यूका निर्देशकसमेत रहेका राईले बताए। उनी भन्छन्, ‘पहिलो लकडाउनमा केही थियटर मिलेर यसको प्रयास गरिसकेका छन्। त्यसैलाई निरन्तरता दिने काम मैले गरेको हुँ।’

नाटक थियटरमै मञ्चन गर्ने उद्देश्यले तयार पारिएको भए पनि कोभिडको दोस्रो लहरले साथ दिएन। त्यसैले दर्शक भएको ठाउँसम्म पुग्न आफूले डिजिटल प्लाटफर्मको उपयोग गरेको राईको भनाइ छ।

०००

तीनवटा कुर्सी राखिएको कोठा छ। उज्यालो, सेतो, चित्र र मूर्ति भएको। त्यहाँ भकभक तातिरहेकोे कराइ छैन। न झिर छ, न जल्लाद नै। आजादको नर्कको कल्पना फेल खान्छ। त्यसैमाथि स्वच्छन्द प्रेमको परिभाषासहित अभिलाषा र आफूलाई स्वघोषित सुन्दरी बताउने इच्छाको आगमनले नर्क, नर्कजस्तो देखिँदैन। तर, यी तीन पात्र फिर्ता हुने ढोका नभएको कोठा अर्थात् नर्कमा छन्।

‘भर्चुअल’ माध्यमबाट मञ्चन भएको नाटक ‘नो एक्जिट’ अर्थात् ‘अनुपस्थित तीन’ नाटकको दृश्य हो यो। नाटकलाई निर्देशक घिमिरे युवराजले निर्देशन गरेका हुन्। शिल्पी थियटरका कलाकारको अभिनय रहेको यो ‘भर्चुअल’ नाटकले बाहिरी आवरणको चमकधमकले भित्रको कर्तुत छोप्न प्रयास गरिरहेका तीन पात्रको कथा भनेको छ।

‘मितज्यू’ नाटकको एक दृश्य।

‘अनुपस्थित तीन’ नाटक कोभिड-१९ का कारण घरमा थुनिएका कलाकारले आ-आफ्नै घरको कोठामा क्यामरा लगाएर अभिनय गरेका हुन्। उनीहरूको अभिनय प्रत्यक्ष थियो, हेर्ने दर्शकले घरघरबाटै प्रत्यक्ष नाटकको मज्जा लिए।

युट्युब, फेसबुकलगायत विभिन्न भर्चुअल माध्यमबाट प्रत्यक्ष प्रसारण भएकाले यो नाटकलाई ‘भर्चुअल नाटक’ भनिएको नाट्य निर्देशक घिमिरे युवराज बताउँछन्।

हुन त, डिजिटल माध्यममा रेकर्ड गरिएका कुरालाई पनि प्रत्यक्ष प्रसारण गरेजस्तै प्रसारण गर्न मिल्छ। तर, भर्चुअल नाटक भने रेकर्ड नगरेरै प्रत्यक्ष प्रसारण गरिन्छ। दर्शकले नाटक हेरिरहेकै समयमा कलाकारले अभिनय गरिरहेका हुन्छन्।

उनले भने, ‘हामीले धेरै दिन भर्चुअल माध्यमबाटै अध्यास गरेर नाटक प्रत्यक्ष देखाएका हौं।’

कमजोर इन्टरनेटका कारण नाटक हेर्दा केही खल्लो भए पनि प्रतिक्रिया सकारात्मक आएको उनले बताए। केही दर्शकले भने रंगमञ्चमा मञ्चन भएको नाटकसँग तुलना गरेको पनि उनले सुनाए। ‘नाटक एकै भए पनि माध्यम फरक हो। कुनै माध्यम प्रयोग गरेकै कारण अर्को माध्यमलाई असर पार्दैन भन्ने कुरा बुझाउन दर्शकलाई गाह्रो भयो,’ घिमिरेले भने।

किन अल्मलिए दर्शक?
थरीथरी माध्यमसँग नाटकको नाम जोडिँदा केही दर्शक अलमलमा परेका देखिन्छन्। रंगमञ्चमा मञ्चन भइसकेको नाटकलाई पुन: अर्को माध्यमबाट प्रदर्शन गर्दा दर्शकमा केही अलमल देखिएको हो। तर, फरक-फरक माध्यमबाट नाटक मञ्चन गर्दा दर्शकका लागि झन् धेरै अवसर हुने नाट्यकर्मीहरु बताउँछन्।

समय इन्टरनेटको युगमा प्रवेश गरेसँगै हामी पनि नयाँ माध्यमको खोजीमा छौं। पहिलो प्रयास धेरै हदसम्म सफल भएको छ। हामी अरू नयाँ तरिका र माध्यमको प्रयोग गरेर नाटक दर्शकको हातहातमा पुर्‍याउने अभियानमा छौं।

‘भर्चुअल नाटक, डिजिटल नाटक, रंगमञ्चमा मञ्चन भएका नाटक, सडकमा देखाइने नाटक, किताबमा लेखिएको नाटक सबै एकै हुन्, माध्यम मात्रै फरक हो,’ नाट्य निर्देशक घिमिरेले भने, ‘सबै माध्यमबाट बनेका नाटकको मज्जा बेग्ला-बेग्लै हुन्छ।’

नेपालमा नाटक मञ्चन भन्नेबित्तिकै नाटकघरको अँध्यारो कोठा मात्र बुझ्ने धेरै दर्शक भएकाले अन्य माध्यमबाट मञ्चन भएका नाटक स्वीकार गर्न समस्या परेको उनको ठम्याइ छ।

उनले भने, ‘एउटै नाटकलाई हामी विभिन्न माध्यमबाट मञ्चन गर्न सक्छौं। दयाहाङ राईले नाटकघरमै प्रत्यक्ष मञ्चन भएको नाटकलाई रेकर्ड र एडिट गरेर डिजिटल बनाएर प्रसारण गरे, यसले नाटकघरमा मञ्चन हुने नाटकलाई केही असर गर्दैन।’

घिमिरे भन्छन्, ‘मैले इन्टरनेटको प्रयोग गरेर, छुट्टा-छुट्टै ठाउँबाट प्रत्यक्ष नाटक देखाएँ। यसलाई भर्चुअल नाटक भनिन्छ। यसले नाटकघरमा मञ्चन हुने नाटकलाई केही असर गर्दैन।’

घिमिरेका अनुसार हामी नयाँ कुरा सजिलै स्वीकार्न सक्दैनौं। पुरानो कुरा सम्झँदै उनले भने, ‘पत्रपत्रिका मात्रै हुँदा रेडियो आयो। सबैले रेडियोले पत्रपत्रिकाको अस्तित्व ध्वस्त बनाउने कल्पना गरे। पछि टेलिभिजन आयो सुन्ने र देख्ने दुवै एकै ठाउँमा आयो। अब रेडियो हराउँछ भन्ने कल्पना गरे। अहिले इन्टरनेटमा पढ्न, सुन्न र हेर्न पाइन्छ तर पत्रिका, रेडियो र टेलिभिजनको अस्तित्व समाप्त भएको छैन, नाटक पनि त्यस्तै हो।’

कसैलाई रेडियो सुन्न मनपर्छ, कसैलाई टेलिभिजन हेर्न। यसरी विभिन्न कुराको भेराइटी हुँदा ‘अप्सन’ धेरै हुने र छानीछानी हरेक माध्यमको मज्जा लिन सकिने उनको भनाइ छ। ‘हामी रोजीछाडी नाटक हेर्न पाइने भयो भन्ने भन्दा एउटा नाटकले अर्को नाटकको अस्तित्व धरापमा परेको भनेर चिन्ता गरिरहेका छौं,’ उनले भने।

‘भर्चुअल’ र ‘डिजिटल’ नाटक नेपालमा लकडाउनले जन्माएका माध्यम हुन्। यी माध्यम अन्य देशका लागि भने नौलो हैन। घिमिरे भन्छन्, ‘समय इन्टरनेटको युगमा प्रवेश गरेसँगै हामी पनि नयाँ माध्यमको खोजीमा छौं। पहिलो प्रयास धेरै हदसम्म सफल भएको छ। हामी अरू नयाँ तरिका र माध्यमको प्रयोग गरेर नाटक दर्शकको हातहातमा पुर्‍याउने अभियानमा छौं।’