अपांगता भएका मानिस कहाँ हिँड्ने?

नेपाल लाइभ विशेष

ईश्वर बराल शुक्रबार, असार ३१, २०७९ ११:५७

काठमाडौं– काठमाडौं गोकर्णेश्वर नगरपालिका–५ का ३९ वर्षीय कृष्ण भण्डारी अपांगताका कारण ‘व्हीलचेयर’ मा हिँड्छन्। दुर्घटनाका कारण दुईवटै खुट्टा गुमाएपछि भण्डारीले ‘व्हीलचेयर’को सहाराले जिन्दगी चलाइरेहका छन्।

सुरुका दिनमा उनी परिवारको सहयोगले मात्र हिँडडुल गर्न सक्थे। विस्तारै उनले आफ्नो हातको सहाराले ‘व्हीलचेयर’लाई धकेल्दै हिँडडुल गर्न थाले। ‘सुरुमा दिन बडा कठिन थिए। काहीँ हिँड्नु पर्‍यो भने परिवारका सदस्यले ‘व्हीलचेयर’ ठेलीदिन्थे’ भण्डारी भन्छन्, ‘तर, सँधै अरूको भर परेर पनि भएन। विस्तारै आफैं हातको सहाराले ‘व्हीलचेयर’लाई गुडाउन थालेँ।’

घरबाट सडक आइपुग्न जति सजिलो छ, सडकमा यात्रा गर्न त्योभन्दा कयौं गुणा अप्ठ्यारो हुने गरेको भण्डारी बताउँछन्। उनलाई सडक र त्यहाँ भएका खाल्टाखुल्टिले साह्रै हैरान बनाउँछ।

भण्डारी आफ्नो घरबाट चाबहिल तथा काठमाडौंका मुख्य स्थान आउनलाई दुईवटा बाटा रहेको बताउँछन्। एउटा जोरपाटी–बौद्ध हुँदै चाबहिल निस्किने र अर्को बागमती करिडोर हुँदै मित्रपार्क निस्किने। तर, ती बाटा अपांगता भएका मानिसलाई हिँड्नलाई सहज नहुने बताउँछन् भण्डारी।

‘मैले हिँड्ने यी बाटाहरू यति कुरुप छन् नि हाम्रा लागि, शब्दमा बयान गर्न सकिन्न। जब जब म कामको शिलशिलामा बाटोमा निस्किन्छु तब मलाई मेरो अपांगतालाई लिएर आफैंसँग दिक्दारी लागेर आउँछ’ उनी भन्छन्, ‘गाडीका चाप उत्ति नै छ। त्यसमाथि सडकमा रहेका खाल्टाखुल्टिले यात्रा जोखिमपूर्ण रहन्छ।’

भण्डारीले भनेजस्तै बागमतीको किनारै किनार गुह्वेश्वरी हुँदै मित्रपार्क निस्किने बाटोमा केही खण्ड कालोपत्रे छ केही ठाउँमा छैन। पानी परेको बेला कालोपत्रे नगरेको सडकमा पानी जम्ने ठूला ठूला खाल्टा रहने गरेका छन्। त्यसमाथि मालबाहक गाडीहरू हिँडेपछि सडक यसैपनि भत्किने,उप्किने गर्दछ।

यता, चाबहिल–चुच्चेपाटी–बौद्ध–जोरपाटी सडकखण्ड सडक विस्तारको क्रममा लामो समयपछि कालोपत्रे त भएको छ। तर, कालोपत्रे गुणस्तरीय छैन। कालोपत्रे सडकका बीचमा साना–साना खाल्टा, काहीँ कालोपत्रे सडक नै कोल्टे परेको हुनाले आफूहरूलाई ‘व्हीलचेयर’ गुढाएर हिँड्न आप्ठ्यारो हुने बताउँछन् भण्डारी।

‘यो खोला किनारको बाटो पुरै कालोपत्रे छैन। त्यसमाथि त्यहाँको बाटोमा ठूलाठूला पानी जम्ने खाल्टा छन्। अर्को मुलबाटो कतै एकछेउ भिरालो, कतै साना साना खाल्टा छन्’, भण्डारी भन्छन्, ‘मेरो त यहीँ घर छ। आर्थिकरुपमा त्यति गाह्रौ छैन। तर, दैनिक ज्याला गरेर खाने मान्छेलाई यी बाटा छिचोलेर गरिखाना बहुत जोखिम छ। यी समस्यामा बोलिदिने कोही छैन।’

अपांगता भएका त्यसमाथि ‘व्हीलचेयर’को सहारामा हिँड्ने, दृष्टिविहीन जो लौरोको सहारामा हिँड्छन् यस्ता बाटामा तिनीहरूको ज्यानै जोखिममा राखेर यात्रा गर्नुपर्ने अवस्था रहेको बताउँछन् भण्डारी।

‘दुई पाङ्ग्रे, चार पाङ्ग्रे गाडीहरूले पेल्छन्। कहिलेकाहीँ बत्तिएर सडकका भित्तामा पुगिन्छ’, उनी भन्छन्, ‘यो व्यवस्था सपाङ्ग भएका, बल भएकाका लागि मात्र हो। हामीजस्ता शारीरिक रुपमा कमजोर र अपांगता भएका लागि बाँच्न मुस्किल छ।’

काठमाडौं महानगरपलिका अन्तर्गत पर्ने लगन टोल टेकु छेउका २९ वर्षीय विष्णु शाक्य दृष्टिविहीन हुन्। उनि सेतो छडीको सहयोगले हिँड्छन्। शंकरदेव कलेजमा स्नातकोत्तर तृतीय सेमेस्टरमा अध्ययन गर्दै गरेका शाक्यलाई काठमाडौंको सडक छिचोलेर आफ्नो गन्तव्य तय गर्न एकदमै कठिन पर्छ।

उनी अपांगता भएका मानिसको अधिकार संरक्षणमा काम गर्ने गैरसरकारी संस्थाका कर्मचारी पनि हुन्। र, साथै अपांगताको हकहितका लागि पनि सक्रिय छन्। विशेषगरि उनको मुद्दा अपांगता भएका मानिसलाई सडक सुरक्षाको पक्षमा केन्द्रित हुने गरेको बताउँछन्।

‘अपांगता हुनु परिस्थितिजन्य दुर्घटनाबाट हो। उनीहरूको पनि अरू बराबर जिउने अधिकार हुन्छ’, शाक्य भन्छन्, ‘त्यसका लागि राज्यले बनाउने संरचनाहरूमा अपांगता भएका मानिसको जटिलतालाई सम्बोधन गरेर तयार गर्नु पर्छ। हामीले निर्माण गर्ने सामाजिक, भौतिक संरचनाहरू पनि अपांगमैत्री हुन आवश्यक छ।’

शाक्य काठमाडौंका सडकलाई लिएर धेरै आक्रोशित सुनिन्छन्। दृष्टिविहीनलाई सडकको फुटपाथमा बाटो निर्धारण गरिएको हुन्छ। तर, त्यस्ता बाटाहरू पनि आफूहरूको लागि निकै आप्ठ्यारा रहेको उनी बताउँछन्।

‘कतै हिँड्दा हिँड्दै टुंगिन्छन्। कहिँ हिँड्दै गर्दा दुई पाङ्ग्रेले छेकिदिन्छन्। भौतिक संरचना निर्माणका लागि थुपारेका सामग्रीले बाटाहरू बीचैमा टुङ्याइदिन्छन्’, शाक्य भन्छन्, ‘कतिचोटी त आजै जिन्दगीको अन्तिम दिन हो जस्तो लाग्छ। गाडीको तोडले, मानिसहरूको हुलहुज्जतले हाम्रा बाटा अवरोध गर्दिन्छन्। यसले गर्दा मलाई घर बाहिर हिँड्न सँधै हैरानी महसुस हुन्छ।’

शाक्यले बाटो हिँड्दा सँधै तर्साउने घटना स्मरण गरे। केही समय पहिला उनी कामको शिलशिलामा रामशाहपथबाट सिंहदरबारको पर्खालतिरको बाटौ हुँदै लोकसेवा कार्यालय आउँदै थिए। फुटपाथको बाटो सकेर अलि भिरालो आयो। उनी सचेतताका साथ अघि बढ्दै थिए। आफ्नो अगाडि घ्याच्च गाडी रोकिएको आवाज सुने। उनलाई पछि थाहा भयो उनको अगाडि बस बिसौनी पो रहेछ।

त्यतिबेला गाडीका कर्मचारीले उनलाई नराम्रो शब्द प्रयोग गरेर झपारे। छेउछाउका मान्छेले भाग्यले बाँचेको भनेर सुनाए। ‘बाटोमा बस बिसौनी रहेछ। झण्डै मलाई गाडीले उडाएन। त्यो दिन म बालबालले जेगिएँ’, शाक्य भन्छन्, ‘यस्ता घटना त हाम्रा लागि नियमित हो। तर, ज्यानै जानसक्नेगरि भने कमै हुन्छ। सडक हाम्रा लागि सुरिक्षत छैन। र, यो देशमा सडक सुकिला मुकिला सद्दे मान्छेका लागि मात्र बनेको हो।’

भण्डारी र शाक्य दुई प्रतिनिधि पात्र मात्र हुन्। यो रिर्पोटिङका क्रममा भेटिएका अधिकांश अपांगता भएका मानिसको समस्या एकै किसिमका छन्।

सडकमा अपांगता भएका मानिस हिँड्नु भनेको निरासा र जिन्दगीबाट दिग्दारी हुनु रहेको सुकेधाराकी विजया (उनकै अनुरोधमा थर नराखिएको-सं) बताउँछिन्। उनी स्नातक तहको अन्तिम वर्षकी विद्यार्थी हुन्। उनी सानै हुँदा एउटा खुट्टा धान मिलले पेलिदिएको थियो। केही समय वैशाखीको सहाराले हिँड्ने गरिकी उनी अहिले भने प्लाष्टिकको कृत्रिम खुट्टाका सहाराले हिँड्छिन। तर, प्राकृतिक खुट्टाजस्तो छरितो, सजिलो नहुने उनी बतउँछिन्।

‘यसै त अपांगता भएको मान्छे। नेपालका कुनै पनि निकाय हामीमैत्री छैनन्’, विजया भन्छिन्, ‘हौसला, सहयोगको आवश्यकता पर्ने हामीलाई सडक हिँड्दा अरूको व्यवहारले निरासा हुनु, दिग्दारी हुनु स्वाभाविक हो। हाम्रा ठाउँबाट तपाईंले नै सोच्नु होस् न।’

राष्ट्रिय अपांग महासंघका अध्यक्ष मित्रलाल शर्मा काठमाडौंका सडक अपांगता भएका मानिसका लगि नभएकोले यो सडक कस्तो छ भनेर छलफल गर्न नै बेकार रहेको बताउँछन्।

‘काठमाडौं मात्र हैन नपालकै सडकहरू अपांगमैत्री, अपांग भएका मानिसको सहजताका लागि बनेकै हैनन्’, शर्मा भन्छन्, ‘काठमाडौं उपत्यकामा जनसंख्या धेरै छन्। त्यसहिसाबले अपांगता भएका मनिस पनि धेरै छन्। तर, यहाँका सडक यति भद्रगोल छन् कि यहाँ अपांगता भएका मानिसलाई आवगमन गर्न बहुत चुनौती छ।’

‘तपाईंरूले देख्नु भएकै छ। आफैं विचार गर्नुहोस् न यो सडकमा व्हीलचेयरमा हिँड्ने, सेतो छडी टेकेर हिँड्ने मानिस कसरी आवागमन गर्न सक्छन्’, शर्मा थप्छन्, ‘बाटोमा निर्माण सामग्री थुपारेका हुन्छन्। आकाशे पुलमा व्हीलचेयर कसरी चढाउने? यस्ता समस्या पाइला पाइलामा छन्। कसले कतिको दुःख झेल्छ भन्ने मात्र हो।’

अपांगता अधिकार ऐनलाई कार्यान्वयन गर्न सरकार उदासिन भएकाले कानुनले प्रदत्त व्यवस्था पनि सक्रिय नहुने गरेको अध्यक्ष शर्मा बताउँछन्। जसका कारण तुरुन्तै अपांगतामैत्री संरचना निर्माणमा हुनेमा थुप्रै आशंका रहेको शर्माको भनाइ छ।

यस श्रृंखलाका थप सामग्री :
पैदलयात्रीको लापरबाही : माथि आकाशे पुल, सडकबाटै वारपार
हिँड्न असुरक्षित काठमाडौं उपत्यका: सवारी साधनले फुटपाथ र जेब्राक्रसमै दिन्छन् ठक्कर
पैदलयात्री हिँड्न नपाउने फुटपाथ